Siewierz - zamek

Murowany zamek w Siewierzu zbudowany został w miejscu wcześniejszego, drewnianego grodu kasztelańskiego wzniesionego w 2 połowie XIII w., który uległ spaleniu. Wzniesiono go na sztucznie usypanym kopcu, w rozlewiskach Czarnej Przemszy, co było naturalnym systemem obronnym. Rozlewiska osuszono w XIX w.

Pierwsze informacje o zamku pochodzą z 1337 r., gdy Siewierz był w posiadaniu księcia bytomskiego Władysława. Gotycki zamek otoczony był murami zwieńczonymi krenelażem, wewnątrz których znajdowała się cylindryczna wieża (tzw.stołp) o 9 metrowej średnicy i budynek mieszkalny. Książę Władysław sprzedał zamek w 1337 r. oraz całe mu podległe terytorium, swemu krewnemu, księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi I za 6000 grzywien (1 grzywna miała masę pół funta). Kazimierz I zmuszony był, mimo dokonanej transakcji zająć Królestwo Siewierskie przemocą, gdyż bracia księcia Władysława przeciwni byli dokonanej sprzedaży. Wkrótce Kazimierz I nakazał rozbudować mury okalające zabudowania. Zamek siewierski był w posiadaniu książąt cieszyńskich do 1443 r., kiedy to książę Wacław odsprzedał zadłużony zamek i miasto biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu. Przez krótki okres, w latach 1359-1368 zamek był w posiadaniu księcia świdnickiego Bolka II, który wraz z dworem przebywał na zamku w roku 1367.

Na mocy wystawionego wówczas dokumentu kupna-sprzedaży, na kolejnych biskupów krakowskich przelana została pełna władza książęca, jaka nad Siewierzem przysługiwała książętom bytomskim i cieszyńskim. Księstwo Siewierskie nie zostało włączone do Polski lecz stało się niezależnym tworem politycznym, a biskupi krakowscy przyjęli świecki tytuł książąt siewierskich. Księstwo Siewierskie miało swoją monetę, swoje surowe prawo, gospodarkę, wojsko, szlachtę.

Sam zamek stał się siedzibą książęcą biskupów krakowskich i ich dworu, gdzie znajdował się urząd starosty, kanclerza biskupiego i sędziów. W zamku kwitło życie kulturalne i polityczne. Przechowywane tu wszelkie archiwa takie jak: księgi ziemskie, grodzkie, trybunalskie.

Książę raciborski Mikołaj nie mogąc się pogodzić z przejęciem Księstwa Siewierskiego przez biskupa krakowskiego podstępem wdarł się na zamek i zajął go na początku 1444 roku. Biskup Zbigniew Oleśnicki wysłał wojsko do Siewierza pod dowództwem podkomorzego krakowskiego Piotra Szafrańca. Niestety odsiecz nie powiodła się i zamek pozostał w rękach księcia raciborskiego. Dopiero po pertraktacjach zamek został wydany biskupowi Oleśnickiemu, latem 1445 r. Zamek w kolejnych latach był dość często poddawany próbom zdobycia go. W 1450 r. zaatakowały go wojska księcia Toszku – Przemysława, wspomagane oddziałami najemnych rycerzy-rozbójników. Szturm się nie powiódł podobnie jak kolejne, które miały miejsce w latach 1452-1453, księcia opolskiego Bolka i ponownie księcia Przemysława. Ciągłe szturmy na zamek przyczyniły się do jego przebudowy przez biskupa Jana Konarskiego w 1518 r., który dobudowuje basztę ogniową. W latach 1524 -1537 kolejnej przebudowy dokonują biskupi Piotr Tomicki i Jan Latalski. Wyburzono wieżę na dziedzińcu a materiał wykorzystano do budowy części mieszkalnych, skrzydła zachodniego i południowego. Dziedziniec otoczono drewnianymi gankami, całość w stylu renesansowym. W 1574 r. biskup Franciszek Krasiński u schyłku swego życia dokonuje kolejnej przebudowy zamku. Powstaje wówczas od strony północnej, jedynej możliwej drogi do zamku, dwukondygnacyjny barbakan, opatrzony dwoma rzędami strzelnic. 

Cały zamek u podstawy opasano murami parkanowymi, tworzącymi taras dla 10 dział. Dostęp do zamku zabezpieczał parkan przygródka oraz dwa mosty, w tym jeden zwodzony. Mury zewnętrzne wzmocniono dziesięcioma trójskokowymi przyporami. Od południa i południowego wschodu zamek oblewała rzeka Czarna Przemsza tworząc rozlewisko, dzięki tamie młyna. Od strony wschodniej rozciągały się tereny podmokłe i bagna. Od zachodu, między zamkiem, a miastem znajdował się staw rybny.

Otoczony nawodnioną głęboką fosą i ziemnym wałem był trudnym celem do zdobycia.

Od północnego wschodu do zamku przylegało gospodarcze podzamcze zwane przygródkiem. Według inwentarza z 1758 r. znajdowały się tam: stajnie, wozownia, spichlerz, chlewy, browar, gorzelnia, dom ekonoma oraz dwór starosty. Koło browaru stała studnia z żurawiem.

Biskup Franciszek Krasiński nakazał w roku 1574 obywatelom księstwa płacić pewien podatek na utrzymanie i remontowanie gmachu, aby był w dobrym stanie.

Ostatnia większa przebudowa zamku miała miejsce na przełomie XVII i XVIII w. Dokonana została ona przez biskupów Jana Małachowskiego (1681-1689) i Felicjana Szaniawskiego (1720-1732, m.in. budowa skrzydła wschodniego z kaplicą, podwyższono basztę wieńcząc ją barokową cebulastą kopułą).

Zamek pełnił rolę miejsca schronienia dla szlachty i mieszczan siewierskich na wypadek wojny. Posiadał on stałą załogę wojskową. Ponieważ biskup krakowski noszący jednocześnie tytuł książęcy, z racji sprawowanego urzędu głowy Kościoła krakowskiego musiał często przebywać w Krakowie, w jego imieniu pełną władzę nad zamkiem i całym księstwem reprezentowali stale tu rezydujący starostowie. Ok. 1625 r. na zamku rozpoczął działalność Trybunał Siewierski. Sądy w Księstwie Siewierskim słynęły ze swej surowości. Znane jest do dziś powiedzenie: „Bij, kradnij, zabijaj, lecz Siewierz omijaj”. W tym powiedzeniu ukryte są trzy główne przestępstwa, za które groziła kara śmierci tj.: pobicie, kradzież, morderstwo. W lochach baszty przetrzymywano więźniów czekających na wyrok lub za mniejsze przewinienia. 

W okresie wojen w XVII – XVIII w. zamek był wielokrotnie wykorzystywany militarnie m.in. w okresie Potopu szwedzkiego 1665-1660. W 1665 roku zdobyty i zniszczony przez wojska szwedzkie pomimo iż książęta siewierscy byli neutralni. Na zamku skrywały się oddziały hetmana Stefana Czarnieckiego co było pretekstem do jego zaatakowania.

W zamku tym pomieszkiwali biskupi krakowscy m.in. ks. Sołtyk, który tu bić kazał złote dukaty w roku 1762 i srebrne grosze w 1761, gdyż przysługiwało mu prawo bicia monet.

Ostatnim księciem siewierskim był książę biskup Feliks Paweł Turski, który opuścił zamek w 1800 roku.

Na mocy uchwał Sejmu Wielkiego (1788-1792) Księstwo Siewierskie zostało włączone w 1790 r. w skład Rzeczpospolitej. Zamek przejęty na rzecz skarbu państwa miał pełnić nadal rolę centrum administracyjnego ziemi siewierskiej, jednak III rozbiór Polski i zajęcie Siewierza przez Prusy pokrzyżowały te plany. W latach 1795-1807 na zamku Prusacy urządzili manufakturę sukienniczą.

Po wyparciu Prusaków z Siewierza i włączeniu go w skład Księstwa Warszawskiego (a od 1815 r. Królestwa Polskiego) zamek opuszczony samoistnie popadł w ruinę. W czasie wojen napoleońskich wykorzystywany był do celów wojskowych. Pod dachami stał do połowy XIX w., kopuła na baszcie istniała do 1870 r., natomiast prawie w komplecie mury stały jeszcze na początku XX w.

Częściowe prace zabezpieczające przeprowadzono w latach 1970-1975 i 1998-2002.

Zamek posiada swoja legendę o czarnej damie błąkającej się po jego korytarzach.

(źródło: tablice UM pod zamkiem opracowane przez Artura Rok, „Zamki polskie”)